مجمع کتابخانه های تخصصی استان قم | مکتا > کتابخانه های عضو > کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی(ره)

کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) (مسجد اعظم)

معرفی

کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی مشهور به کتابخانه مسجد اعظم از کتابخانه‌های اسلامی و حوزوی شهر قم است. این کتابخانه واقع در ضلع غربی مسجد اعظم قم و در جوار بارگاه ملکوتی حرم مطهرحضرت فاطمه معصومه(س) به امر حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) در سال ١٣۴٠شمسی به صورت رسمی افتتاح شد. این کتابخانه دارای منابع ارزشمندی در حوزه علوم انسانی و علوم اسلامی است و بیشترین منابع آن به صورت وقف و اهدا فراهم‌آوری شده و بزرگ‌ترین مجموعه اهدایی توسط حاج محمد رمضانی، مدیر انتشارات کلاله خاور، به این کتابخانه اهدا شده است.
کتابخانه مسجد اعظم در سال‌های اخیر، توسعه چشمگیری یافته و خدمات قابل توجهی را به کاربران و پژوهشگران به صورت حضوری و مجازی ارائه می‌نماید و یکی از مراکز تأثیرگذار در پژوهش‌های اسلامی و مطالعات تخصصی در قم به شمار می‌رود.

تاریخچه

مسجد اعظم قم یکی از بناهای عظیم اسلامی است که به همت زعیم عالی‌قدر جهان تشیع، حضرت آیت‌الله‌‌‌ العظمی ‌‌بروجردی(ره) در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه(س) به سال 1333 بنا شده و در سال 1339 به بهره‌برداری رسیده است. در آن دوران، جمعیت زیادی از عاشقان اهل‌بیت علیهم‌السلام به قم می‌آمدند و حوزه علمیه نیز در حال توسعه بود و هر سال بر تعداد طلاب علوم دینی افزوده می‌شد. قبل از اینکه کارهای عمرانی مسجد به اتمام برسد، نماز جماعت و درس آیت‌الله بروجردی در مسجد اعظم برقرار بود و این مکان مقدس همه روزه پذیرای زائران، مجاوران و فضلای حوزه علمیه بود. فضلای حوزه و عموم مردم مکان مناسبی جهت مطالعه و پژوهش نیاز داشتند؛ لذا آن مرجع آینده‌نگر با اشراف بر اهمیت این موضوع دستور دادند شبستان کنار ایوان ضلع غربی مسجد را برای کتابخانه در نظر گرفته و تجهیز کنند.
در زمستان سال 1338ش، مصادف با نیمه شعبان 1379ق، با عنایت آیت‌‌الله‌‌ بروجردی کلیدهای کتابخانه در اختیار آیت‌الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی قرار گرفت و بنا بر این شد که ایشان کتابخانه را ساماندهی و راه‌اندازی کنند. آقای دانش از فضلای حوزه و سرپرست و نماینده آیت‌الله بروجردی در کتابخانه بودند. ایشان به کارهای علمی و پژوهشی علاقه داشتند و امور کتابخانه را با اشتیاق پیگیری می‌کردند.
در ابتدای تأسیس کتابخانه، فضای اختصاص یافته به کتابخانه محدود بود و قرارگیری مخزن و سالن مطالعه در کنار یکدیگر ممکن نبود. آقای دانش برای رفع این مشکل، از محضر آقای بروجردی تقاضا کردند تا فضای کتابخانه توسعه پیدا کند. محدودیت زیادی برای توسعه کتابخانه وجود داشت؛ لذا معمار مسجد آقای لرزاده تصمیم گرفتند بالکنی را بر روی راهروی وضوخانه، واقع در پشت مخزن، در سمت رودخانه ایجاد کنند. این فضا به مساحت 200 مترمربع (5 متر در40 متر) ساخته شد و به دو سالن مطالعه و یک دفتر، برای استقرار کتابداران تقسیم شد.
از همان روزهای ابتدایی قبل از افتتاح کتابخانه، تعدادی کتاب توسط آیت‌الله بروجردی به کتابخانه اهدا شده بود و یکی دو نفر از آقایان مشغول فهرست کردن آنها بودند. قرار بر این بود که کتابخانه در هفتم شوال 1380ق، با حضور آیت‌الله بروجردی افتتاح گردد، ولی به‌جهت کسالت و سپس ارتحال ایشان (در 13شوال 1380ق.) در چهلم رحلت، کتابخانه با حضور آیت‌الله زاده سید محمدحسن طباطبایی بروجردی، تولیت مسجد اعظم در فضایی معنوی به طور رسمی افتتاح شد. از آن زمان تاکنون کتابخانه طی شصت‌وپنج سال فعالیت مستمر، مورد توجه اکثر پژوهشگران و دانش‌پژوهان و منشاء خدمات ارزنده‌ای در عرصه پژوهش و تحقیق بوده است. با توسعه فضا و گسترش خدمات، امروزه کتابخانه مسجد اعظم در ردیف کتابخانه‌های بزرگ و پرمراجعه کشور قرار گرفته است.

تولیت‌ها

مؤسس و اولین تولیت مسجد اعظم و کتابخانه آن حضرت آیت الله العظمی بروجردی است. پس از رحلت ایشان در 10 فروردین 1340 فرزند ارشد ایشان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن طباطبایی تولیت بودند. پس از درگذشت ایشان در شهریور 1356 فرزند ارشد ایشان حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمدصادق طباطبایی تولیت شدند. ایشان در فروردین 1383 وفات کردند و برادر وی آقای سید محمد باقر طباطبایی تولیت شد. با درخواست وی هم‌اکنون حضرت آیت‌الله سیدمحمدجواد علوی بروجردی تولیت مسجد اعظم و کتابخانه آن است.

رؤسای کتابخانه

اولین سرپرست کتابخانه از زمان تاسیس تا سال 1376 آیت‌الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی بود. از سال 1376 تا سال 1380 آیت‌الله رضا استادی و از سال 1380 تا 1386 آیت‌الله سید هاشم حسینی بوشهری و از سال 1386 تا 1388 آیت‌الله مرتضی مقتدایی به عنوان مدیر حوزه و رئیس کتابخانه بودند. از سال 1388 تا 1395 حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید علی عماد و از سال 1395 تا سال 1399 حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید حسین میرمعزی و از سال 1399 تا سال حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی و از سال 1403 تا کنون حجت‌الاسلام‌والمسلمین فرهاد عباسی به عنوان معاون پژوهش حوزه‌های علمیه و رئیس کتابخانه هستند.

مدیران کتابخانه

اولین مدیر کتابخانه از سال تاسیس تا سال 1347 میرزا حسن دانش بود. حجت‌الاسلام‌والمسلمین شیخ احمد آل‌اسحاق از سال 1350 تا سال 1376 مدیر کتابخانه بود. از سال 1377 تا سال 1384 حجت‌الاسلام‌والمسلمین صادق حسن‌زاده مراغی مدیر کتابخانه بود. از سال 1384 تاکنون آقای اسماعیل راه‌نورد مدیر کتابخانه است.

سازمان و ساختار

در حال حاضر کتابخانه به لحاظ ساختار و سازمان، توسط معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه اداره می‌شود و از لحاظ شرعی زیرنظر تولیت مسجد اعظم و تحت اشراف حضرت آیت‌الله علوی بروجردی می‌باشد.
در این مقاله سیر تحولات کتابخانه در زمینه‌های مختلف به سه بازه زمانی تقسیم شده است: دوره اول از سال‌ 1338 تا 1376 و مربوط به دوره سرپرستی آیت‌الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی است. آقای دانش در این دوره، کتابخانه را به مدت 38 سال با درایت و کفایت اداره کردند و به دلیل کهولت سن در سال 1375 اداره آن را طی نامه‌ای به مرکز مدیریت واگذار نمودند.
در 24 شهریور1376 با مصوبه 242 شورای عالی حوزه، اداره کتابخانه در اختیار مدیریت حوزه علمیه قرار می‌گیرد. دوره دوم از سال‌1376 تا 1388 و مربوط به اداره کتابخانه توسط مدیرحوزه علمیه قم است. دوره سوم از سال‌‌ 1388 تا 1403 و مربوط به اداره کتابخانه زیر نظر معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه است.

مجموعه‌های کتابخانه

در ابتدا آیت‌الله بروجردی، به جهت تیمن و تبرک، یک نسخه قرآن نفیس چاپی و سپس حدود سه هزار جلد کتاب به کتابخانه اهدا نمودند. این کتابها ممهور به مهر اهدای آیت‌الله العظمی بروجردی با امضای شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی هستند. سپس مجموعه کتاب‌های آیت‌الله محمد مقدس اصفهانی را که حدود 2000 جلد اعم از چاپی و خطی بود و طبق وصیت آن مرحوم در اختیار آقای بروجردی قرار گرفته بود به کتابخانه اهدا کردند.
سومین مجموعه مهمی که به کتابخانه اهدا شد، مجموعه مرحوم حاج محمد رمضانی صاحب نشر کلاله خاور است. ایشان طی چهار دهه تلاش بی‌وقفه، مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی، نسخه‌های خطی و نشریات ادواری جمع‌آوری کرده و آنها را در اواخر عمر خود به قم انتقال می‌دهد تا كتابخانه‏اى به عنوان «صاحب‏الامر عجل‌الله تعالى فرجه الشریف» تأسیس کند. این تصمیم چنان قطعى بود كه همه كتاب‏هاى چاپى و خطى را به مهر مربوط، ممهور كرده بودند؛ اما متأسفانه زمینه برای تأسیس کتابخانه مستقل فراهم نشد. با تلاش مسئولان وقت كتابخانه و مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید مهدى گلپایگانى، این ذخیره ارزشمند که قریب به چهل هزار جلد از جمله حدود دوهزار نسخه خطی بود، در نهایت در سال 1346 به كتابخانه مسجد اعظم اهدا گردید.
کتابخانه آیت‌الله سید حسن فرید اراکی مجموعه دیگری با دو هزار جلد کتاب چاپی است که طبق وصیت ایشان به کتابخانه مسجد اعظم قم اهدا شده و نسخه‌های خطی آن مجموعه در اختیار کتابخانه آستان قدس رضوی قرار گرفت. افزون بر افراد و مجموعه‌های یاد شده، تعدادی از مؤلفین، ناشران، مراکز علمی، فرهنگی و خیرین، نسبت به وقف و اهدای کتاب به این کتابخانه اقدام نموده‌اند. از جمله میرزا عباس مصباح‌زاده، از کتابخانه والدشان مرحوم نجم‌الممالک 344 مجلد؛ بازماندگان مرحوم حاج شیخ محمدعلی کرمانی، 256 مجلد؛ سید منیرالدین حجتی از کتابخانه مرحوم حاج سیداحمد محسنی اراکی، 223 مجلد؛ سید محمدحسن طباطبایی، آیت‌الله زاده بروجردی و تولیت مسجد اعظم، 209 مجلد؛ حاج شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی، 154 مجلد؛ دکتر مدرسی، از کتابخانه مرحوم حاج میرزا ابوطالب مدرسی، 111 مجلد؛ آقای دکتر یحیی دادرس، فرزند مرحوم آخوند ملاعلی طاهرک محلی، 101 مجلد؛ کتابخانه ملی تهران، 200 مجلد؛ دانشگاه تهران، 101 مجلد و... .
با ساخت ساختمان جدید و انتقال کتابخانه به محل جدید، اهدای کتاب به کتابخانه افزایش یافت. برخی از بزرگان حوزه یا خانوده آنها پس از مشورت با آیت‌الله علوی بروجردی مجموعه‌های خود را به کتابخانه اهدا کردند. در این دوره مجموعه‌های خوبی توسط آقایان شیخ ضیاالدین نجفی تهرانی، سید جواد شهرستانی، شیخ ابراهیم حسن‌نژاد، سید محمدتقی لواسانی، شیخ حسین صحیفه، شیخ ابوالفتح الهی‌نیا، محمدتقی انصاریان، رضا کریم‌پور بروجردی، قاسم تبریزی، سید کاظم موسوی، حسین شریعتمداری، سید جعفر احمدی طباطبایی(توسط دکتر محمدرضا)، سید محمدحسین علوی طباطبایی (توسط آیت‌الله علوی بروجردی)، شیخ ناصرالدین انصاری قمی، شیخ حشمت‌الله عبدالحسینی، شیخ محمدحسین معصومی زرندی، شیخ محمود نجاریان‌زاده، محمد عظیمی‌نیا، شیخ محمدمهدی صالحی، سید لطف‌الله اتابکی، اسماعیل باقرزاده، شیخ عباس حسن‌لو، شیخ محمدحسین ابراهیمی، سید محمدجواد طباطبایی تبریزی، دکتر مهدی محقق، سید رضی نوری نائینی، شیخ حسین پناه‌زاده، شیخ علی‌اکبر حسنی، سید علی سادات‌فخر، محمدعلی عزیزی، شیخ حسین کرمانی، محمدحسین مجاهدی، شیخ محمود ذاکر، حامد خزائی و... به کتابخانه اهدا شدند. همچنین سازمان‌ها و مراکز مختلف از جمله کتابخانه تاریخ اسلام و ایران، کتابخانه دانشگاه مفید، کتابخانه دانشگاه ادیان و مذاهب، کتابخانه آستان مقدس، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، کتاب سال حوزه، خانه کتاب، معاونت فرهنگی سازمان اوقاف، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجمع جهانی اهل‌بیت، مؤسسه شجره طیبه و... کتاب‌هایی به کتابخانه اهدا نمودند.

نسخه‌های خطی

یکی از مجموعه‌های مهم و ارزشمند کتابخانه مسجداعظم نسخه‌های خطی آن است. در واقع این مجموعه قلب کتابخانه محسوب می‌شود و تعداد آن 5271 نسخه خطی را شامل می‌شود که با احتساب مجموعه‌ها، تعداد عناوین آن‌ها به بیش از 7712 عنوان می‌رسد. بخش عمده از این مجموعه نفیس در سال‌های نخستین تأسیس کتابخانه به ترتیب توسط آیت‌الله العظمی بروجردی، آیت‌الله مقدس اصفهانی (حدود 200 نسخه) و حاج محمد رمضانی صاحب نشر کلاله‌خاور (حدود 2000 نسخه) اهدا شده است. مجموع نسخه‌های کتابخانه در سال 1375، همزمان با پایان دوره سرپرستی آقای دانش 3955 نسخه ثبت شده است.
در سال 1384 کتابخانه شخصی آیت‌الله العظمی بروجردی، توسط آیت‌الله علوی بروجردی از ورّاث، خریداری شده و نسخه‌های خطی آن مجموعه، در سال 1385 به تعداد 620 نسخه به کتابخانه منتقل و وقف گردید. مجموع نسخه‌های خطی کتابخانه در سال 1388 با احتساب نسخه‌های اهدایی‌ (234 نسخه) و مجموعه کتابخانه شخصی، 4809 نسخه بوده‌است.
در سال‌های اخیر نیز 462 نسخه خطی به کتابخانه اهدا و وقف شده است که از این تعداد 149 نسخه توسط آیت‌الله علوی بروجردی از کتابخانه شخصی خودشان و تعداد 313 نسخه از طرف سایر آقایان و دیگر بزرگان بوده است.

فهرست نسخه‌های خطی

فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه، ابتدا توسط شیخ محمدتقی دانش و شیخ عبدالغنی مهدوی‌صفت انجام شده و برای نمونه، دفتری به قطع رحلی به شماره ثبت 4396 در اسناد کتابخانه موجود است که اطلاعات کتابشناختی نسخه‌های خطی تا سال ‎۱۳۴۹ش. در آن دفتر توسط آقای مهدوی‌صفت ثبت شده است. دفتر دیگری به قطع رحلی و شماره ثبت 4395 موجود است که در آن 700 نسخه با شماره‌های پراکنده به خط آیت‌الله استادی ثبت شده و شماره آخرین نسخه 3955 است.
در دوره آقای دانش در سال 1365ش. اولین فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه توسط آیت‌الله رضا استادی تنظیم و در یک مجلد منتشر می‌شود. در این فهرست چاپی 3955 نسخه خطی معرفی شده است. هزینه چاپ این فهرست توسط آقای دانش و از محل فروش صد نسخه از فهرست‌ها به آقای شیخ مهدی حائری تهرانی تامین می‌شود.
در سال 1381-1382 فهرست دیگری توسط آقایان شیخ صادق حسن‌زاده مراغی و شیخ محمود طیار مراغی با حمایت آقای شیخ مصطفی درایتی نوشته شد. تصویر کاربرگه‌های این فهرست در اختیار کتابخانه بود. این کاربرگه‌ها در اختیارآیت‌الله استادی قرار گرفت و ایشان آنها را در قالب کتاب تنظیم نمودند. این فهرست در 4 مجلد با تیراژ 1000 نسخه در سال 1388 با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی چاپ شد. نمایه‌های این فهرست چهار جلدی توسط آقای حسین حسن‌زاده تنظیم و با اشراف آیت‌الله استادی در سال 1392توسط انتشارات نجفی منتشر گردید. هزینه انتشار این فهرست 5 جلدی توسط آیت‌اللع علوی بروجردی تامین گردید.
در سال‌های اخیر نیز اهدای نسخه خطی به کتابخانه ادامه داشت و بعد از انتشار فهرست چهارجلدی، نزدیک به 500 نسخه خطی‌ جدید به کتابخانه اهدا شده است. این نسخه‌ها توسط سرکار خانم طیبه حاج‌باقریان در نرم‌افزار کتابخانه ثبت شده و بزودی در قالب کتاب تنظیم و منتشر خواهد شد.
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شخصی آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)، توسط استاد سید احمد حسینی اشکوری انجام شده و با عنوان «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مؤسسه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی» در 2 مجلد، در سال 1384 با همکاری مجمع ذخائر اسلامی منتشر شده است. هزینه چاپ این فهرست دو جلدی توسط آقای اشکوری تامین شده است.

كتاب‌های چاپ سنگی

مجموعه کتاب‌های چاپ سنگی کتابخانه مسجد اعظم در زمره معدود مجموعه‌های موجود در کشور است که از جهت تنوع عنوان، گستره موضوعی و تعداد نسخه، حائز اهمیت هستند. این مجموعه را می‌توان یکی از مؤلفه‌های اصلی و خاص این کتابخانه دانست. پراکندگی موضوعی این مجموعه عبارتند از: فقه، اصول، حدیث، ادبیات، تاریخ، علوم و فنون، کتاب‌های درسی، رساله‌های عملیه و... . قدمت چاپ و تنوع زبانی برخی از این نسخه‌ها در‌خور توجه بوده و وجود نسخه‌‌هایی با سبک چاپ در شهرهایی مانند: تبریز، تهران، شیراز، رشت، مشهد، استانبول، بغداد، نجف، قاهره، کراچی، حیدرآباد، دهلی، بمبئی، کلکته، لکنهو، لاهور، گانپور، سرینگر، کابل و... از دیگر شاخصه‌های برجسته این مجموعه است.
در بین این نسخه‌ها بیش از 660 نسخه مصور و 1750 نسخه کم‌یاب و نادر موجود است. تعداد قابل توجهی از این نسخه‌های چاپ سنگی دارای حواشی، دستنوشت و مهرها هستند. برای شناسایی و معرفی متن‌ دستنوشت‌ها و مهرها، مجددا این نسخه‌ها توسط خانم حمیده روزبهانی بازبینی و اطلاعات نسخه‌شناسی آنها ثبت می‌شود. تاکنون بیش از 460 عنوان از این نسخه‌ها شناسایی و اطلاعات نسخه‌شناسی آنها در نرم‌افزار کتابخانه ثبت شده که پس از اتمام پروژه، این فهرست، منتشر خواهد شد.
در حال حاضر تعداد نسخه‌های چاپ سنگی کتابخانه بیش از 11500 نسخه (5800 عنوان) است که از این تعداد، 680 نسخه کتاب درسی قدیمی می‌باشد. همچنین تعداد 848 نسخه از این مجموعه، متعلق به کتابخانه شخصی آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) است که پس از بازسازی ساختمان کتابخانه جهت نگهداری و نمایش به همراه بقیه کتاب‌های چاپی ایشان به کتابخانه منتقل شدند. این کتابها با عنوان کتابخانه شخصی آیت‌الله بروجردی در تالار کنفرانس کتابخانه به صورت نمایشگاه چیدمان شده است. برخی از این نسخه‌ها توسط شخص آیت‌الله بروجردی تصحیح یا حاشیه‌‌نویسی شده‌اند. فهرست این حواشی به همراه معرفی سایر آثار در کتابی با عنوان «کتابشناسی آثار آیت‌الله العظمی حاج سید حسین طباطبایی بروجردی(ره)» به کوشش میرزا علی سلیمانی و طیبه حاج‌باقریان تدوین و در سال 1399 توسط انتشارات وراقان منتشر شد. متن حواشی آیت‌الله بروجردی بر این کتاب‌ها توسط آقایان شیخ علی فاضلی و سید حسین آل‌طاها پیاده و در قالب کتاب مستقل منتشر خواهد شد.
تعدادی از کتاب‌های کتابخانه شخصی، متن اهدا خطاب به آیت‌الله العظمی بروجردی دارند. برای معرفی این آثار، یک جلد کتاب با عنوان «اسناد کتاب‌های اهدایی به حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)» به همراه متن اهدا و تصویر آن، توسط خانم نجمه باقریان تدوین و در سال 1399 توسط انتشارات وراقان منتشر شد.
جداسازی و فهرستنویسی كتاب‌های چاپ سنگی کتابخانه در سال 1389 توسط آقای مجید غلامی جلیسه و همکاران ایشان انجام گرفت.
این فهرست با عنوان «فهرست کتاب‌های چاپ سنگی کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی» به نگارش مجید غلامی جلیسه با همکاری آقای حیدر عیوضی در سال 1402 توسط انتشارات وراقان در چهار مجلد منتشر گردید.

منابع چاپی کهن

کهن چاپ‌های کتابخانه مسجد اعظم در زمره نفیس‌ترین مجموعه‌های چاپی موجود در کشور است که از جهت تعداد و تاریخچه چاپ در ایران حائز اهمیت است. این منابع مربوط به دوره قاجار بوده و تعداد آنها بیش از 5700 نسخه (3500 عنوان) است. بیش از 235عنوان (415 نسخه) از این مجموعه مربوط به دوره اول و دوم چاپ (قبل از سال 1300ق) بوده و نفیس محسوب می‌شوند. عناوینی چون «القانون فی الطب ابن‌سينا» ‎۱۵۹۲‌میلادی، «رساله جهادیه» میرزاعیسی قائم‌مقام فراهانی 1233ق. (اولین کتاب چاپی ایران در تبریز)، «واژه‌نامه مختصر زبان انگلیسی و فارسی» گلدوین فرانسیس در 1813م. اولین کتاب سربی فارسی به خط نستعلیق، چاپ مالاد(شبه قاره)، «حياه‌القلوب» علامه مجلسی 1240ق، «مآثر سلطانيه» 1241ق، «زادالمعاد» علامه مجلسی 1244ق، «توپ ماکزیم» به شيوه چاپ ژلاتيني ‎1322ق، «صورت خلاصه جواهرات سلطنتی» با تایپ دستی 1316ش و... از دیگر منابع با ارزش این مجموعه است.
این مجموعه با در نظر گرفتن ویژگی‌های خاص این نوع منابع، به صورت جداگانه توسط کارشناسان کتابخانه سازماندهی و فهرستنویسی شده است. این فهرست توسط آقای مجید غلامی جلیسه و خانم حمیده روزبهانی در حال بازنگری و تکمیل است که بزودی منتشر خواهد شد.

کتاب‌های درسی قدیمی

کتاب‌های درسی کتابخانه مسجد اعظم در ردیف یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های کتاب‌های درسی قدیمی موجود در کشور است که از جهت تاریخ فرهنگ ایران و تاریخچه آموزش و پرورش حائز اهمیت است. در حال حاضر موجودی این مجموعه بیش از 3300 عنوان (بیش از 4000 نسخه) بوده و تعدادی از آنها چاپ سنگی و متعلق به دوره تاریخی قاجار است. سایر کتاب‌ها به صورت چاپ سربی، چاپ گراور و چاپ‌صنعتی بوده و برای بازه زمانی 1280ش. (دوره حکومت محمدعلی شاه قاجار) تا 1357ش. و غالب آنها در دوره زمانی 1320-1341ش. است.
اکثر این منابع مورد تأیید و تألیف وزارت معارف و وزارت فرهنگ و برای تدریس در مدارس برای مقاطع مختلف تحصیلی تهیه شده است. همچنین کتاب‌هایی مانند: روش تدریس آموزگاران، کتاب‌های راهنمای تحصیلی، شیوه‌نامه‌های امتحانات، کتاب‌های برنامه‌ریزی درسی، آئین‌نامه‌های دبستان‌ها و دبیرستان‌ها و تعداد محدودی از کتاب‌های درسی سایر کشورهای اسلامی از دیگر منابع تشکیل‌دهنده این مجموعه هستند.
ویژگی دیگر این مجموعه، تصویرگری، خوشنویسی و صفحه‌آرایی و قطع کتاب‌های درسی است. رقابت ناشران و چاپخانه‌های مختلف و مشهور در این عرصه قابل توجه بوده و تعدادی از این منابع توسط ناشران بنام از جمله انتشارات امیرکبیر، بینا، سعادت، سعدی، باستان، برادران علمی، بوذرجمهری، دانش، شرکت سهامی طبع، شرکت مطبوعات، عطائی، علمی، مظفریه، کیهان، معرفت و... منتشر شده است.
در سال‌های اخیر نیز بیش از 300 نسخه کتاب درسی با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی تهیه و به این مجموعه اضافه شده است.
این منابع درسی ابتدا توسط خانم معصومه امید فهرستنویسی شدند و فهرست مذکور توسط آقای مجید غلامی جلیسه مورد بازنگری مجدد قرار گرفت و در دو مجلد با عنوان «فهرست کتاب‌های درسی کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)» در سال 1402 توسط انتشارات وراقان چاپ و منتشر گردید.

سایر منابع چاپی

سایر منابع چاپی کتابخانه مسجد اعظم یکی از خاص‌ترین مجموعه‌های چاپی موجود در کتابخانه‌های کشور است که از جهت تعداد و تنوع موضوعی حائز اهمیت است. این منابع شامل کتاب‌های علوم نظامی، پایان‌نامه‌های قدیمی، جزوات و کتابچه‌های قدیمی مربوط به دوره قاجار و پهلوی بوده و بخشی از آنها در زمره اسناد کتابخانه بشمار می‌روند. تعداد این منابع حدود 14000 نسخه است. اکثر این منابع توسط مرحوم رمضانی تهیه شده و به مرور از سایر مجموعه‌ها تکمیل گشته است. در سال‌های اخیر بیش از 500 نسخه جدید از این نوع منابع با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی تهیه و به این مجموعه اضافه شده است.
کتاب‌های علوم نظامی قدیمی بخشی از این مجموعه هستند که چاپ آنها متعلق به دوران قبل از انقلاب بوده و غالباً تحت نظر وزارت جنگ و دانشکده افسری ایران منتشر شده است. این مجموعه شامل 770 عنوان در چند شاخه آموزش نظامی، تاریخ نظامی، تجهیزات نظامی، جغرافیای نظامی و... طبقه‌بندی شده است.
پایان‌نامه‌های موجود در این مجموعه 350 عنوان در قالب چاپی و بخشی تایپ دستی مربوط به بازه زمانی 1318-1342ش. در حوزه‌های موضوعی علوم پزشکی، دامپزشکی و حقوق بوده و غالباً در دانشگاه تهران دفاع شده است. از دیگر ویژگی‌های خاص این پایان‌نامه‌ها، نام افراد مشهور و تأثیرگذار برخی از رشته‌ها به عنوان استاد راهنما می‌باشند. قدیمی‌ترین پایان‌نامه این مجموعه مربوط به سال 1318ش. است.
غالب کتاب‌های این مجموعه، کم حجم و کمتر از50 صفحه هستند و در قالب جزوات طبقه‌بندی و فهرست شده‌اند.
این مجموعه شامل کتابچه‌هایی در موضوعات اجتماعی، دین، ادبیات، شعر، داستان کودکان، رمان، نمایشنامه، آموزش و فرهنگ، کتابشناسی، تراجم، تاریخ، جغرافیا، حقوق، فلسفه، منطق، پزشکی، روانشناسی، سیاست، آمار و اقتصاد، علوم پایه، کشاورزی، نفت، حمل و نقل، ارتباطات، و... هستند و از لحاظ تنوع موضوعی و تاریخ چاپ، جزو مجموعه‌های خاص کتابخانه به شمار می‌روند.
بولتن‌ها و گزارشات مربوط به سازمان‌ها، مراکز دولتی و خصوصی بخش دیگری از این مجموعه بوده و امروزه از جنبه اطلاع‌رسانی، تاریخی و فرهنگی برخوردار هستند.
حدود 1200 نسخه از این مجموعه جزوات با عناوین اساس‌نامه‌ها، آیین‌نامه‌ها، مرام‌‌نامه‌ها و نظام‌نامه‌‌های سازمان‌‌ها، احزاب، اصناف و مشاغل ادارات دولتی و غیردولتی مختلف و قوانین و مقررات مصوب مجلس هستند. این منابع توسط خانم طیبه حاج باقریان فهرست شده و با عنوان «فهرست آیین‌نامه‌ها، اساس‌نامه‌ها، نظام‌نامه‌‌ها ... کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)» در زمستان 1403 در انتشارات وراقان منتشر شده است.

کتاب‌های لاتین

مجموعه کتاب‌های لاتین کتابخانه مسجد اعظم از جهات مختلف قابل توجه بوده و تعداد آنها بالغ بر 5000 نسخه است که 3300 نسخه از آنها در2700 عنوان فهرست شده است. این منابع به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی، اسپانیولی، ایتالیایی و ترکی استانبولی بوده که برخی عناوین و همچنین قدمت چاپ آنها در‌خور توجه است. عناوینی چون «سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک طوسی» چاپ 1893م. و «هزار و یک‌شب» چاپ 1930م به زبان فرانسه از منابع موجود در این مجموعه است. قدیمی‌ترین کتاب چاپی‌ این مجموعه مربوط به سال 1699‌م. با موضوع کیمیا و کیمیا‌گری به زبان فرانسه است. غالب موضوعات منابع لاتین کتابخانه در حوزه ادبیات، آموزش زبان، اسلام، کتابداری، فلسفه، ایران‌شناسی و تاریخ است.
غالب این منابع متعلق به مجموعه محمد رمضانی بوده و تعدادی از آنها اهدایی کتابخانه دانشگاه تهران، انتشارات انصاریان و سید کاظم موسوی است. بیش از 400 جلد نیز با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی در سال‌های اخیر تهیه شده است.

پایان‌نامه‌ها

غالب پایان‌نامه‌های کتابخانه مسجد اعظم در قالب دیجیتالی هستند. اکثر این پایان‌نامه‌ها در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه و تعداد دیگری از آنها در برخی از مراکز و دانشگاه‌ها دفاع شده‌اند. تعداد این مجموعه نزدیک به 13000 عنوان است و طبق آمار 9700 عنوان آن متعلق به حوزه‌های علمیه و حدود 3000 عنوان آن متعلق به دانشگاه ادیان و مذاهب و سایر مراکز و دانشگاه‌ها هستند و در اختیار کتابخانه مسجداعظم قرار گرفته است.
گردآوری این پایان‌‌نامه‌ها پس از راه اندازی کتابخانه دیجیتالی در سال 1392 به مرور انجام گرفته و متن کامل این پایان‌نامه‌ها در بانک‌های اطلاعات کتابخانه قابل دسترس بوده و چکیده و بخشی از متن آنها از طریق وبسایت کتابخانه قابل مشاهده هستند.

نشریات کتابخانه

نشریات موجود در کتابخانه مسجد اعظم به لحاظ تاریخ انتشار، تنوع موضوعی و ارزش محتوایی قابل توجه بوده و در زمره مجموعه‌های خاص نشریات در کشور به‌شمار می‌روند. تعداد عناوین آنها بیش از 2280 عنوان و 13200 شماره است. تعداد این مجموعه تا سال 1375 حدود 6000 شماره بود که بخش قابل توجهی از آنها جهت امحاء و خمیرشدن جدا شده بود. با درایت آقای حسن‌زاده مدیر کتابخانه همه آنها صحافی، فهرست و حفظ شدند. در دورهایشان حدود 3000 شماره به نشریات کتابخانه از طریق اهدا اضافه شد و مجموع نشریات حدود 9000 شماره گردید. در ساختمان جدید نیز ده‌ها عنوان و بیش از 4000 شماره به این مجموعه نشریات کتابخانه از طریق اهدا و خرید با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی اضافه شده است.
برخی از نشریات این مجموعه کم‌یاب یا نایاب هستند، از جمله: مجله ثریا، مجله تربیت و شماره‌های متعدد از نشریه توفیق و ... در این مجموعه موجود است. تنوع و تعدد سالنامه‌ها از شاخصه‌های برجسته این مجموعه است که در حال حاضر حدود 1000 نسخه(300 عنوان) سالنامه شامل سالنامه‌های کشوری، سازمان‌ها، تاریخ و فرهنگ شهرها، مراکز علمی و دانشگاهی، مدارس و دبیرستان‌ها، بنادر و گمرک، مراکز نظامی و بهداشتی، باشگاه‌های ورزشی، احزاب، گروه‌ها و انجمن‌ها را شامل می‌شوند. بخش قابل توجهی از این نشریات مربوط به دوره قبل از انقلاب و اهدایی مرحوم محمد رمضانی است.
نشریات و مطبوعات کتابخانه توسط خانم نجمه باقریان طبقه‌بندی و در نرم‌افزار کتابخانه فهرست‌نویسی شده است و سالنامه‌های مدارس، دانشگاه‌ها و دانش‌سراها توسط آقای سیدرضا باقریان‌موحد تنظیم و با عنوان «سالنامه‌های مدارس ایران» در یک مجلد و توسط انتشارات وراقان در سال 1400 منتشر گردیده است.

اسناد و مدارک

مجموعه اسناد کتابخانه مسجد اعظم درباره زعیم عالیقدر شیعه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) است. این مجموعه شامل هر نوع سند یا دستنوشته‌ای است که به نوعی با شخص آیت‌الله بروجردی و یا خاندان و وابستگان ایشان در ارتباط بوده‌اند. تعداد این اسناد (اصل و کپی) بیش از 8000 عنوان است. جمع‌آوری و آرشیو این مجموعه از سال 1395 با حمایت آیت‌الله علوی بروجردی آغاز شده است.
این اسناد ابتدا توسط کارشناسان کتابخانه و با همکاری آقای میرزا علی سلیمانی طبقه‌بندی و در نرم‌افزار کتابخانه فهرست شد. این فهرست در سال 1402 توسط شیخ عبدالحسین جواهرکلام مورد بازنگری مجدد قرار گرفت و آماده چاپ گردید.
این مجموعه دربردارنده عکس‌ها، اسناد دفاتر بیت، متن اجازات، استفتائات، اسناد اجتماعی، مرقومه‌ها، رسیدهای وجوهات شرعی و دستنوشته‌های آثار اهدایی به ایشان است.
مجموعه اسناد و مدارک مذکور از لحاظ نوع اسناد و انتصاب آنها به برخی از علمای برجسته دیگر می‌تواند از اهمیت و ویژگی خاصی برخوردار باشد. همچنین مجموعه دفاتر موجود در این مجموعه از جمله دفتر اجازات، دفتر امتحانات حوزه، دفاتر مراسلات، دفتر نان به فقرا، دفتر مالی مسجد اعظم، دفاتر نماز و روزه استیجاری، دفاتر مخارج بیت، دفاتر وجوهات شرعی، دفاتر شهریه، دفتر شهریه طلاب گیلان، دفتر شهریه طلاب طالبیه تبریز، دفتر شهریه طلاب عراق را شامل می‌شود و ثبت اسامی شخصیت‌های بزرگ حوزوی، طلاب، خیرین و سایر طبقات جامعه در این دفاتر قابل توجه بوده و فصلی از تاریخ حوزه در دوران زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی به‌شمار می‌رود. این مجموعه اسناد، به همراه تصویر دفاتر بزودی در 30 مجلد منتشر خواهد شد.

سازماندهی منابع

یکی از جدی‌ترین و تأثیرگذارترین مباحث در کتابخانه مسجد اعظم حتی قبل از افتتاح کتابخانه، موضوع سازماندهی و فهرستنویسی منابع بوده است. مسئولین کتابخانه همواره معتقد بودند که منابع کتابخانه با سازماندهی درست، دسترس‌پذیر می‌شوند. در مورد فهرستنویسی نسخه‌های خطی و منابع چاپی کهن قبلا اشاره شد.
در خصوص منابع چاپی در هر سه بازه زمانی به این شکل عمل شده است: دوره اول مربوط به بازه زمانی 1339 تا 1376 است. در این دوره کتابها در مخزن بر اساس نام واقف و در قفسه‌های جداگانه طبقه‌بندی و چیدمان شده بودند. قفسه‌ها با پلاک مقدس اصفهانی، فرید اراکی، کجوری و محمد رمضانی مشخص شده بودند. فهرستنویسی کتابها کاملاً سنتی بوده و اطلاعات کتابشناختی آنها در دفاتر رحلی و کارت‌های برگه‌دان ثبت ‌شده‌اند. ثبت اطلاعات کتابها در این دفاتر بر اساس حروف الفبا و به خط زیبای آقای شیخ عبدالغنی مهدوی‌صفت هستند. شایان ذکر است در سال‌های اول تأسیس کتابخانه، آقای میرزا حسن دانش و برخی فضلای دیگر نیز در فهرست کردن کتابها همکاری داشتند.
دوره دوم مربوط به سال‌های 1377 تا 1390 است. در این دوره چیدمان کتابها در مخزن تغییر کرده و طبقه‌بندی و چیدمان به شکل موضوعی و بر اساس قطع کتاب انجام گردید. در این دوره اطلاعات کتابها در دفاتر بزرگ، ثبت شده‌اند. آقایان ابوالفضل عباسیان، اسلام افضلی، علی خلیلی، غلامعلی صادق‌زاده، ناصر حسن‌زاده، حسن شوندی و ... از فهرست‌نویسان آن دوره با نظارت آقای صادق حسن‌زاده هستند. در سال 1381 یک دستگاه رایانه‌ برای کتابخانه تهیه شد و نرم‌افزاری با استفاده از اکسس آفیس توسط آقای حسین اسدیان مسئول فناوری اطلاعات حوزه نوشته شد و اطلاعات فهرستنویسی دفاتر به آن برنامه منتقل گردید. به این ترتیب منابع کتابخانه از طریق این نرم افزار، قابل جستجو شد.
مرحله بعدی سازماندهی، مربوط به بعد از انتقال کتابخانه به ساختمان جدید و تهیه نرم‌افزار سیمرغ می‌شود. در این دوره تیم فهرستنویسی با سرپرستی آقای مصطفی محفوظی در سال 1390 تشکیل گردید و سازماندهی کتاب‌های چاپی کتابخانه براساس نظام رده‌بندی کنگره (LC) آغاز گردید. اکثر منابع کتابخانه تا پایان سال 1400 فهرست شدند و از سال 1400 منابع جدید اهدایی یا خریداری‌شده، در نوبت فهرستنویسی قرار گرفتند. مسئولیت بخش فهرستنویسی با خانم طیبه حاج باقریان بوده و نظارت توسط آقای مصطفی محفوظی انجام می‌شود.
برای گسترش خدمات کتابخانه در بستر وب، در سال 1403 نرم‌افزار جدید کتابخانه با نام KDR تهیه گردید. این نرم‌افزار بر اساس استانداردهای روز کتابداری طراحی شده است. پس از نصب نرم‌افزار جدید، اطلاعات کتابشناختی و منابع دیجیتالی با همکاری آقای دکتر سید مهدی طاهری، همکاران کتابخانه و مهندسین شرکت به خوبی از سیمرغ به نرم‌افزار جدید کانورت شد و نرم‌افزار در سال 1403 به بهره‌برداری رسید.

فناوری اطلاعات

امروزه استفاده از فناوری‌های نو و هوش مصنوعی بستر مناسبی برای استفاده پژوهشگران و خدمات کتابخانه‌ها فراهم ساخته‌اند؛ لذا فناوری اطلاعات یکی از بخش‌های‌ مهم در کتابخانه‌ها به حساب می‌آید. در ساختمان قدیم كتابخانه مسجد اعظم، بخش فناوری اطلاعات وجود نداشت. در ساختمان جدید تجهیزات اولیه فناوری نصب شد. با جذب نيروی انسانی متخصص با دانش فنی روز و تهیه تجهيزات پيشرفته، بخش فناوری اطلاعات کتابخانه راه‌اندازی شد. این بخش مسئولیت پشتیبانی و نگهداری سخت‌افزارها و شبکه، نرم‌افزارها و کتابخانه دیجیتالی را بر‌عهده دارد. اهم فعالیت‌های آن عبارت است از پشتیبانی زير ساخت مجازی مركز‌ داده كتابخانه و شبکه داخلی، سرورهای مرکزی، انباره‌های ذخیره اطلاعات، سیستم‌های رایانه و امنیت شبکه و پشتیبانی از نرم افزار کتابخانه، سيستم گردش امانت و نگهداری موجودی، سیستم آرشیو و نگهداری منابع دیجیتال، سامانه مطبوعات ديجيتال، نرم‌افزارهای کاربردی و علوم اسلامی و... . همچنین ارائه اینترنت از طریق سیستم‌های بانک‌های اطلاعات و شبكه بی‌سیم انجام می‌شود.
در ضمن کتابخانه مسجد اعظم در راستای رسالت سازمانی خود، به منظور گسترش ارائه خدمات به کاربران و برداشتن محدودیت‌های زمانی و مکانی از سال 1392 اقدام به سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی بلندمدت در زمینه کتابخانه دیجیتالی نموده است. امروزه کاربران کتابخانه می‌توانند از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه به آدرس www.blib.ir، شبکه اینترانت داخلی و بانک‌های اطلاعاتی کتابخانه به‌راحتی به منابع دیجیتالی کتابخانه دسترسی داشته باشند.
اکثر منابع انحصاری کتابخانه توسط کارشناسان بخش دیجیتال‌سازی اسکن و دیجیتالی می‌شوند. تاکنون بالغ بر یکصد هزار منبع از این مجموعه دیجیتالی شده و شامل نسخه‌های خطی، چاپ‌سنگی، منابع چاپی کهن، نشریات و اسناد کتابخانه می‌شوند. همچنین فایل پایان‌نامه‌های حوزه‌های علمیه و سایر مراکز و دانشگاه‌ها تهیه و از طریق کتابخانه دیجیتالی قابل دسترس هستند. مسنولیت بخش فناوری کتابخانه با آقای سید احمد موسویان و بخش دیجیتال‌سازی با آقای عبدالحمید صمصامی و همکاری خانم طیبه گل‌وردی است.

اشاعه اطلاعات

امروزه یکی از وظایف اصلی کتابخانه‌ها ارائه خدمات شایسته به کاربران است. این امر با ایجاد زمینه دسترس‌پذیری آسان به منابع و ایجاد فضای مناسب برای مطالعه فراهم می‌شود. ساختمان قدیم کتابخانه مسجد اعظم محدودیت فضا و امکانات داشت. زیربنای مخزن و سالن‌های مطالعه حدود 360 مترمربع بود و گنجایش اولیه مخزن حدود 45000 جلد کتاب بوده است. در سال 1376 ساختمان مخزن دوطبقه می‌شود و ظرفیت آن به 65000 جلد افزایش می‌یابد. گنجایش سالن‌های مطالعه‌ در ساختمان قبلی حدود 100 نفر بود و به تعداد 50 نفر میز و صندلی مابقی سالن مطالعه مفروش بود. در دوره مدیریت آقای حسن‌زاده تعداد میز و صندلی به 80 نفر افزایش یافت.
ساختمان جدید کتابخانه‌ مساحتی بالغ بر حدود 4000 مترمربع دارای امکانات مناسب برای ارائه خدمات به مراجعه‌کنندگان است. کتابخانه دارای سه تالار مطالعه می‌باشد که تالار محققین با ظرفیت 80 نفر مجهز به 30 دستگاه رایانه، تالار مطالعه عمومی با ظرفیت 120 نفر و تالار ویژه خواهران با ظرفیت 120 نفر مجهز به 20 دستگاه رایانه است. مخزن‌ کتابخانه شامل مخزن خطی، مخزن منابع چاپی کهن و مخزن اصلی با گنجايش حدود 200 هزار جلد به صورت قفسه‌های ریلی و ثابت طراحی شده است و مخزن مجهز به سیستم اعلام و اطفای حریق است. همچنین ساختمان مجهز به سیستم ارتباطات داخلی، سیستم صوتی، سیستم اعلام حریق و سیستم شبکه بی سیم و با سیم می‌باشد.
اکثر مراجعه‌کنندگان کتابخانه از پژوهشگران هستند و روزانه صدها نفر از برادران و خواهران از این کتابخانه استفاده می‌کنند.
ارائه خدمات مرجع و مشاوره پژوهشی از فعالیت‌های برجسته در کتابخانه مسجد اعظم است که علاوه بر معرفی منابع، مشاوره در خصوص روش تحقیق، نگارش پایان‌نامه و مقاله صورت می‌پذیرد.
در میزهای مرجع، میز امانت و بانکهای اطلاعات آقای کاظم گل‌افشان، امیرحسین حسن‌نژاد، حسن شوندی و محمد صادقی و در بخش خواهران خانم سمانه جنت‌پور، بنت‌الهدی موحدی‌محب و در مخزن آقای مهدی امیری و حسین‌علی سهرابی و در مشاوره پژوهشی آقای سید حسن سجادی همکاری می‌کنند.
خدمات كتابخانه در بخش برادران از روز‌ شنبه ‌تا چهارشنبه ساعت 7 الی 21 و در روزهای پنجشنبه ساعت 7 الی 18 است و خدمات در بخش خواهران از روز شنبه تا چهارشنبه ساعت 7 الی 19:30 و در روزهای پنجشنبه ساعت 7 الی 18 می‌باشد. با توجه به درخواست پژوهشگران امید است با تدبیر مسئولین حوزه ساعت کار کتابخانه افزایش یابد.

نشریه کتابخانه

در سال‌های اولیه تأسیس کتابخانه با همت آیت‌الله دانش آشتیانی نشریه کتابخانه مسجد اعظم منتشر شده است. در سال 1340 شماره مخصوص به‌مناسبت چهلم آیت‌الله بروجردی در یک صفحه و به شکل اعلامیه و شماره‌های بعدی به صورت سالانه به‌مناسبت سالگردهای رحلت در چهار شماره و در قطع رقعی و به شکل جزوه منتشر شد. در سال 1344 این نشریه به صورت دوماهنامه در شش شماره و در سال 1345 به صورت ماهنامه در 12 شماره در قطع رقعی و به شکل مجله منتشر شده است.
در این نشریه نویسندگانی همچون حضرات آیات شیخ مرتضی حائری یزدی، شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی، میرزا حسین نوری، شیخ حسین شب زنده‌دار، شیخ جلال طاهر شمس و آقای رشیدپور و برخی دیگر از اساتید آن دوره مقاله ارائه کردند و همکاری این آقایان حاکی از درجه اعتبار مجله بوده است.
در این مجله، اهداکنندگان کتاب به کتابخانه، تشویق می‌شدند و نیز برخی از نسخه‌های نفیس معرفی می‌شد. نشریه مسجد اعظم در سال 1345 تعطیل می‌شود و دلایل تعطیلی آنرا آقای دانش در شماره آخر توضیح می‌دهند.
در دوره مدیریت آیت‌الله استادی شماره 31 نشریه‌ «پیام حوزه» پاییز 1380، ویژه‌نامه‌ای برای کتابخانه مسجد اعظم منتشر شد. در آن شماره آیت‌الله استادی اقدامات و خط‌مشی کتابخانه را تشریح کردند و تعدادی از فضلای حوزه ازجمله آقای صادق حسن‌زاده، علی صدرایی خویی، علی خلیلی و ... مقالاتی درباره کتابخانه نوشتند.
«نگاهی به نشریه کتابخانه مسجد اعظم» عنوان کتابی است که سال 1394 توسط اسماعیل راهنورد ثانی تنظیم و در انتشارات اساطیر پارسی منتشر شده است.
پس از انتقال کتابخانه به ساختمان جدید با توجه به محدودیت‌های سازمانی زمینه لازم برای انتشار مجدد نشریه کتابخانه فراهم نشد و تمرکز برای انتشار فهارس کتابخانه قرار گرفت.

کتابشناسی آیت‌الله بروجردی

طرح کتابشناسی آیت‌الله العظمی بروجردی بر اساس یک نیاز و با یک نگاه جامع در سال 1396 با هدایت آیت‌الله علوی بروجردی و با همکاری کارشناسان کتابخانه از جمله خانم نجمه باقریان شروع شد. ابتدا کتاب‌های کتابخانه شخصی آیت‌الله العظمی بروجردی به کتابخانه منتقل گردید. این مجموعه شامل حدود 4000 جلد کتاب بود.
جمع‌آوری آثار آیت‌الله بروجردی و آثار مرتبط با ایشان در اولویت اول قرار گرفت. بیش از 8000 برگ سند، 1700 اثر مستقل و مشتمل، 30 عنوان پایان‌نامه، 2000 عنوان مقاله و گزارش نشریات و مطبوعات، 400 تصویر دیجیتالی و فیزیکی، در موضوعات مرتبط با آقای بروجردی گردآوری و سازماندهی شد. در مجموعه‌سازی و سازماندهی این پایگاه کارها به صورت تخصصی انجام شد و در واقع یک رده‌بندی استاندارد بومی‌سازی شده و نمایه‌سازی اختصاصی در نظر گرفته شد. با این روش مخاطب به سهولت به محتوای پژوهشی مورد نیاز خود دسترسی پیدا می‌کند. مجموعه این منابع تحت عنوان پایگاه کتابشناسی آیت‌الله بروجردی سازماندهی شد.
همزمان پروژه تاریخ شفاهی آیت‌الله بروجردی شروع شد و بیش از یکصد نفر ار شاگردان، فضلا و اعضای بیت خاطرات خود را بیان کردند و بصورت تصویری ثبت و ضبط گردید.
از محتوای این پایگاه سه جلد کتاب در معرفی مجموعه آثار آیت‌الله بروجری و کتاب‌های اهدایی به آیت‌الله بروجری و همچنین کتاب «رساله ماندگار» پژوهشی پیرامون توضیح المسائل آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) با نگارش سید حسن سجادی دره‌صوفی منتشر گردید.

تاریخ شفاهی

کتابخانه مسجد اعظم به منظور ثبت و ضبط بخشی از تاریخ حوزه علمیه قم به ویژه دوران زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)، اقدام به برگزاری جلسات تاریخ شفاهی با حضور اساتید، شخصیت‌های برجسته و آشنا به تاریخ حوزه‌های علمیه و به ویژه معاصرین، شاگردان و افراد مرتبط با آیت‌الله بروجردی نموده است. این جلسات از سال 1396 آغاز شده و تاکنون بیش از 100 شخصیت حوزوی و غیره حوزوی در یک یا چند جلسه خاطرات خود را درباره آیت الله بروجردی بیان کردند. محتوای این جلسات در سایت آپارات منتشر و در آینده نیز بصورت مکتوب منتشر خواهد شد.
تاریخ شفاهی مدیران کتابخانه‌ها، فهرستنگاران و کتابداران موضوع دیگری است که به آن پرداخته شده و بیش از یکصد جلسه در این زمینه برگزار شده است. فایل جلسات ضبط شده پس از تدوین، علاوه بر آنکه در آرشیو کتابخانه سازماندهی می‌شود از طرق وبسایت کتابخانه و سایت آپارات در دسترس کاربران قرار می‌گیرد. محتوای جلسات فهرستنگاران در قالب یک جلد کتاب با همکاری خانم طیبه حاج‌باقریان تدوین و با عنوان «گفتگو با نسخه‌شناسان و فهرستنگاران نسخه‌های خطی» در سال 1403 توسط انتشارات انصاریان منتشر گردید.

برگزاری کارگاه

کتابخانه مسجد اعظم در کنار فعالیت‌های کتابخانه‌ای و ارائه خدمات به کاربران خود به منظور ترویج علم و افزایش دانش و مهارت‌های کتابداران و پژوهشگران به صورت حضوری و مجازی، به برگزاری برنامه‌های منظم آموزشی و علمی همت گمارده است.
دورهمی علمی کتابداران استان قم از جمله برنامه‌های آموزشی و علمی کتابخانه است که از 16 آبان 1396 اجرا شده و همچنان ادامه دارد. کتابخانه، ذیل این عنوان با دعوت و همکاری آقای دکتر سید مهدی طاهری عضو هئیت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی به برگزاری دوره‌های آموزشی– تخصصی ویژه کتابداران و دیگر پژوهشگران اقدام نموده است. نخستین دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی این برنامه، بر روی موضوعات تخصصی و کاربردی کتابداران کتابخانه‌ها متمرکز بود، اما به مرور زمان و با استقبال قابل توجه دانشجویان و پژوهشگران دیگر حوزه‌های علمی و توسعه دامنه موضوعی و هدایت محتوای دوره‌ها به دانش و مهارت‌های مورد نیاز دانشجویان و کارشناسان دیگر رشته‌ها، از جمله مهارت‌های پژوهشی و آموزشی، رویکرد برنامه تغییر کرد. تا کنون بیش از 250 جلسه از این دوره‌ها برگزار شده و در سال 1403 ادامه دوره با موضوع تخصصی «روابط میان موجودیت‌ها در بافت میراث فرهنگی» در حال برگزاری است.
برای بهره‌مندی علاقمندان از محتوای جلسات به ثبت و ضبط کامل برنامه‌ها در قالب‌های هم دیداری و هم شنیداری پرداخته و انتشار فایل‌های دیداری و شنیداری جلسات از طریق وب‌سایت‌ کتابخانه و در رسانه‌های پربازدید به ویژه آپارات اقدام نموده است. دوره‌های «شیوه‌های نگارش برون‌دادهای علمی» و «پژوهش در محیط وب» توسط خانم‌ها بنت‌الهدی موحدی محب و نگین شکرزاده هشترودی در قالب کتاب تدوین و پس از بازنگری آقای دکتر طاهری در سال 1403 توسط انتشارات زحل منتشر گردید.
کارگاه دیگری با موضوع منابع چاپی کهن در پنج جلسه با تدریس استاد مجید غلامی جلیسه در سال 1400 برگزار گردید و یک آیین‌نامه برای نگهداری و حفاظت از منابع چاپی کهن و نادر تدوین و در اختیار کتابخانه‌ها قرار گرفت.
همچنین کارگاهی با موضوع کتابشناسی منابع اسلامی در ده جلسه با تدریس آقای سید حسن سجادی در سال 1400برگزار شد.

محفل فهرستنگاران

یکی دیگر از برنامه‌های کتابخانه برگزاری محفل فهرستنگاران نسخ خطی است. این جلسات از سال 1401 به صورت فصلی یا دوفصل یکبار برگزار می‌شود و مورد توجه نسخه‌پژوهان و فهرستنگاران نسخ خطی قرار گرفته است. در این نشست‌ها ضمن تجلیل از پیشکسوتان این حوزه، گفتگوهای تخصصی درباره مباحث تخصصی فهرستنگاری نیز انجام می‌شود.